"Koniec lata" - Bydgoszcz '39

Grafika Robert Ulrich

9 i 10 września 1939 r. na Starym Rynku, pod schodami kościoła pojezuickiego odbyły się egzekucje bydgoszczan. Niemieccy żołnierze rozstrzelali w tamtych dniach około 55 mieszkańców naszego miasta schwytanych wcześniej w różnych łapankach na ulicy lub w domu. 

Cześć Ich pamięci !

Zeznanie jednego ze świadków tamtych wydarzeń Józefy Wachowiak z dnia 7 lipca 1947 r. 

"Około 10 września 1939 r. w Bydgoszczy, idąc przypadkowo ze swojego domu do miasta po sprawunki, przyszłam na Stary Rynek. Tu zauważyłam dużo żołnierzy Wehrmachtu na środku Rynku tego. Na chodnikach zaś było dużo ludzi cywilnych. Przystanęłam i ja na chodniku, zauważyłam, że przy kościele pojezuickim położonym koło magistratu stało około 20 mężczyzn. Byli oni ustawieni w szeregu twarzami zwróconymi na Rynek. Naprzeciw nich stali żołnierze Wehrmachtu, też w szeregu ustawieni, a broń (ręczne karabiny) mieli zwrócone lufami do wyżej wymienionych mężczyzn. W pewnym momencie zauważyłam, że w powyższym szeregu znajduje się Polak Jan Kozłowski, którego znałam bardzo dobrze. Widocznie i on mnie spostrzegł, bo kiwnął głową, co zrozumiałam, aby przyść do niego. Ten ruch zauważył stojący przy nim żołnierz, bo odrócił się do mnie. Usiłowałam niepostrzeżenie przedostać się do Kozłowskiego, ale żołnierz ten widząc, że ja zbliżam się do Kozłowskiego, polecił mi odejść grożąc, że w przeciwnym razie zabije mię. Wobec tego odsunęłam się i stanęłam na poprzednim swoim miejscu. Nagle usłyszałam strzały. Na skutek ich, stojący w szeregu mężczyźni upadli na mur kościelny obryzgując go krwią, a następnie opadli na bruk. Tylko Jan Kozłowski po strzałach wybiegł z szeregu i zaczął uciekać przez Stary Rynek w kierunku ul. Niedźwiedziej. Za uciekającym żołnierze zaczęli strzelać. W tym czasie widziałam, jak inni żołnierze wyprowadzili z ratusza magistratu trzech księży i ustawili ich przy murze wyżej wymienionego kościoła, twarzami do muru. 

Widziałam, jak Jan Kozłowski w pewnej chwili zachwiał się i upadł na jezdnię twarzą. Widocznie jedna licznych kul ugodziła go w plecy. Powstało wielkie zamieszanie. Żołnierze zaczęli łapać przyglądającą się na chodnikach ludność cywilną. Wobec tego zaczęła się ucieczka. Każdy z tej ludności chronił się, gdzie mógł. Ja zaczęłam biec w kierunku ul. Batorego. W czasie tej ucieczki widziałam jak żołnierze zajęci tylko rozstrzeliwaniem, oddali parę strzałów do wyżej wymienionych trzech księży, którzy na skutek tych strzałów upadli zabici na ziemię. Po zabiciu ich inni znowu żołnierze wyprowadzili dalsze osoby w liczbie około 10 i polecili im iśc pod mur powyższego kościoła. Widocznie zabito także ich, a wśród nich było kilku księży, czego nie widziałam, bo straciłam z oczu te ofiary w chwili, gdy znalazłam się na ul. Batorego. Ponieważ żołnierze gonili między innymi i za mną, przeto z innymi Polakami schowałam się w piwnicy, skąd wyszłam po upływie około godziny. Następnie udałam się wprost do domu, a nie na Stary Rynek, gdyż bałam się tu wracać, aby mię nie ujęto."

9 i 10 września 1939 r. zostało rozstrzelanych około 55 osób. Lista nie jest pełna.

Backora Bolesław (lub Bachora)

Bagiński Roman 

Beciar [...] kobieta

Berkowski Kondrad

Beszczyński Maksymilian

Fiedler Kondrad

Gałecki Teodor 

Gerson Piotr Mojżesz, bydgoski Żyd

Gittel Berold, ewangielik, Niemiec z pochodzenia, zginął za życzliwość wobec Polaków

Hanusiak Zygmunt

Hanusiak Zdzisław 

Hanusiak Franciszek

Herzfeld [...], bydgoski Żyd

Hrymak Emil

Kozłowski Jan

Loroch Augustyn (uczeń konserwatorium muzycznego)

Łucznków Wilhelm (ojciec)

Łucznków Wilhelm (syn)

Maryński Karol

Martenko Jan 

Miczuga Marian 

Michalski Tadeusz

Nitecki Kazimierz (kupiec) 

Palasik Józef

Patryk Józef

Piwowarski Zbigniew (fotograf)

Priwer Witold 

Sanigórski Józef (ojciec, kupiec)

Sanigórski Roman (syn, fryzjer)

Szarek Piotr (ksiądz)

Wieszczyński Kazimierz 

Wiórek Stanisław (ksiądz)

Witek Stanisław

Viertel Wilhelm (muzyk)

Vogt Bolesław

Zieliński Stefan

Zjawiński Jan 

Na fotografii widać zakładników przyprowadzonych z 

koszar artyleryjskich, wśród nich są księża K. Stepczyński, 

ks. J. Wagner i inni. Wcześniej rozstrzelano między innymi 

ks. Szaraka, ks. Wiorka, J, Kozłowskiego,
trzech braci Hanusiaków.

Autor zdjecia to prawdopodobnie  O. Raue, zawodowy 

bydgoski fotograf

Chwila egzakucji z ukrycia

Źródła: 

"Śmierć w Bydgoszczy 1939-1945" - Wiesław Trzeciakowski

Znamy i szanujemy bydgoskie miejsca pamięci narodowej - serwis internetowy realizowany przez uczniów Zespołu Szkół Elektronicznych w Bydgoszczy