Kawał bydgoskiej historii! Bardzo dużo zdjęć, dyplomów, odznaczeń, medali i czytania na ten „zimowy” wieczór. Wszystko to dzięki nieżyjącej już Pani Kazimierze Klein i pewnej interesującej pamiątce, którą znalazłem w jej rodzinnej biblioteczce. Chodzi o publikację, pt. „Informator Bydgoskiego Przedsiębiorstwa Budownictwa Przemysłowego 1945-1975”, wydaną w grudniu 1976 roku w Bydgoszczy pod redakcją dr Zdzisława Nowickiego, inż. Stefana Kossa, mgr inż. Edwarda Kozakiewicza oraz inż. Grzegorza Zientarskiego. Informator o takich ramach czasowych budzi respekt, a nawet lęk, bo jak w skrócie opisać tyle lat działalności zakładu? No ale przecież nie można było odłożyć informatora na półkę, na kolejne długie lata leżakowania. A zatem, oto pigułka - dość sporych, przyznacie państwo, rozmiarów, fragment historii firmy, bez której Bydgoszczy wyglądałaby zupełnie inaczej...
Siedziba BPBP mieściła się w przy ulicy Dworcowej 71. Na zdjęciach przedstawiono inwestycje wybudowane lub remontowane przez BPBP jako główny wykonawca lub podwykonawca robót m.in. w Bydgoszczy, Fordonie, Białych-Błotach, Toruniu, Cierpicach, Włocławku, Inowrocławiu, Mątwach, Bielawach, Strzelnie, Trzemesznie, Grudziądzu, Świeciu, Chełmnie, Chojnicach, Rypinie, Wąbrzeźnie, Aleksandrowie Kujawskim, Złocieńcu.
Jeszcze nie umilkły odgłosy oddalającego się na zachód frontu, kiedy w wyzwolonej Bydgoszczy ludzie uzbrojeni w odpowiednie pełnomocnictwa władz centralnych i miejscowych, przystąpili do organizowania budownictwa. Był to wówczas najpilniejszy nakaz chwili. Kraj leżał w gruzach.
Już w lutym 1945 roku do dzieła odbudowy kraju przystąpiły w Bydgoszczy dwie organizacje budowlane. Jedna to Zjednoczenie Państwowych Przedsiębiorstw Budowlanych Województwa Pomorskiego z siedzibą przy ulicy Słowackiego 1, druga to Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane z siedzibą przy ul. Mickiewicza 5.
Państwowe Przedsiębiorstwa Budowlane (PPB)
Przedstawiciele załogi Zjednoczenia PPB w 1949 roku
Zadaniem Zjednoczenia Państwowych Przedsiębiorstw Budowlanych (PPB) w tym okresie było przede wszystkim organizowanie potencjału produkcyjnego na bazie przedsiębiorstw porzuconych przez okupanta. Było to zadanie trudne, gdyż przedsiębiorstw tych było wówczas na terenie woj. pomorskiego około 140.
Budowa Elewatora Zbożowego w Fordonie. Wykonanie
lei podkomorowych
Duża część z nich tylko pozornie stanowiła mienie poniemieckie, gdyż powstały na bazie skonfiskowanych firm należących do obywateli polskich. Rewindykacja tego majątku i rozstrzyganie sporów było dodatkowym obciążeniem działalności Zjednoczenia PPB.
Pomorskie Zakłady Budowy Maszyn ,,Makrum” w Bydgoszczy
W wyniku kilku kolejnych komasacji pod koniec 1946 roku Zjednoczenie PPB oparło swą działalność na ośmiu jednostkach — oddziałach o ukierunkowanym profilu produkcji.
Pierwszy okres działalności produkcyjnej Zjednoczenia PPB, to przede wszystkim udział w t.zw. „akcji pomocy dla wsi” i „akcji odbudowy stolicy”.
Bydgoski Kombinat Budowy Domów
Zakłady Fotochemiczne w Bydgoszczy
Pomoc dla spalonych wsi polegała na produkcji i kompletowaniu baraków drewnianych, mających czasowo zastąpić spalone zabudowania gospodarskie. Pomoc dla zburzonej stolicy, to oprócz wspomnianych już baraków, które produkowano we Włocławku, także maszyny i sprzęt budowlany oraz materiały budowlane, których ilości będące w posiadaniu Zjednoczenia PPB znacznie przewyższały ówczesne potrzeby regionu bydgoskiego.
Filia Akademii Medycznej w Gdańsku
- sala audytoryjna w Bydgoszczy
W latach 1945-1949 przedsiębiorstwa podległe Zjednoczeniu PPB odbudowały lub wybudowały takie ważniejsze obiekty, jak:
- kompleks budynków szkoły ceramicznej w Fordonie,
- budynek główny Komitetu Woj. PZPR w Bydgoszczy,
- Internat i Szkoła Zawodowa w Bydgoszczy przy ul. Zygmunta Augusta,
- budynek tzw. Izby Skarbowej przy tej samej ulicy,
- Warsztaty Szkoły Przemysłowej w Bydgoszczy przy ul. Świerczewskiego,
- Zakłady Monopolu Tytoniowego w Grudziądzu.
W wyniku przemian społeczno-gospodarczych oraz narastających zadań w dziele budowy socjalistycznej gospodarki PRL zachodzi konieczność integracji wszystkich sił i środków mających sprostać tym zadaniom.
W dniu 1 stycznia 1950 roku następuje połączenie Zjednoczenia PPB i Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego w Bydgoszczy. Tak połączone przedsiębiorstwa działają na przestrzeni 1950 roku pod nazwą SPB — Oddział w Bydgoszczy, aby w dniu 1 stycznia 1951 roku przejść kolejną fazę przeobrażeń integracyjnych, włączając w swą orbitę Oddział Toruński Gdańskiego Przedsiębiorstwa Budownictwa Przemysłowego Nr 7 i przyjmując nazwę „Bydgoskie Przemysłowe Zjednoczenie Budowlane”.
W dniu 1 stycznia 1950 roku następuje połączenie Zjednoczenia PPB i Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego w Bydgoszczy. Tak połączone przedsiębiorstwa działają na przestrzeni 1950 roku pod nazwą SPB — Oddział w Bydgoszczy, aby w dniu 1 stycznia 1951 roku przejść kolejną fazę przeobrażeń integracyjnych, włączając w swą orbitę Oddział Toruński Gdańskiego Przedsiębiorstwa Budownictwa Przemysłowego Nr 7 i przyjmując nazwę „Bydgoskie Przemysłowe Zjednoczenie Budowlane”.
Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane (SPB)
Początki Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego (SPB) wywodziły się jeszcze z okresu przedwojennego, gdy postępowa część społeczeństwa dążyła do uspołecznienia tak ważnych zagadnień, jak budownictwo mieszkaniowe oraz do umożliwienia ludziom pracy uzyskania własnych mieszkań poprzez Banki Spółdzielcze i Spółdzielnie Mieszkaniowe. Bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych powstała Centrala SPB w Warszawie oraz Wojewódzkie Oddziały tej organizacji budowlanej.
przy budowie Państwowego teatru w Bydgoszczy (1949)
W Bydgoszczy Pomorski Oddział SPB powołany został w czerwcu 1945 roku Organizatorem jego był doświadczony mgr inż. Tadeusz Niklewicz, który angażował niezbędny personel oraz rozpoczął działalność przedsiębiorstwa. W początkach kwietnia 1946 r. inż. Niklewicz został przeniesiony do Warszawy, a na Dyrektora Pom. Oddz. SPB powołano mgr inż. Henryka Borsuka. Przedsiębiorstwo nie posiadało sprzętu, materiałów oraz wykwalifikowanej kadry. Nie brakowało natomiast zapału do pracy i wiary w potrzebę intensywnego działania.
obecny ,,Jedynak” (1947)
Wycinek z Expressu Bydgoskiego (1994)
Biurowiec przy Dworcowej 71.
Wcześniej była tam kamienica wybudowana w 1895 roku
dla rentiera Fritza Heroldta. Architektem był Fritz Weidner.
Niestety, efektowny gmach spłonął w 1945 roku.
Porównanie zdjęć wykonał Wincenty Dudek.
Toteż w krótkim czasie trudności zostały pokonane i młode przedsiębiorstwo poczęło realizować poważne zadania dotyczące odbudowy, a potem rozbudowy osiedli i obiektów przemysłowych byłego województwa Pomorskiego.
Odbudowa zakładu „Krzemień i Paschke” w Bydgoszczy, obecna „Telfa”.
Na zdjęciu widoczny jedyny ówczesny środek transportu (1948)
Do pionierskich zadań zaliczyć należy wydobycie z nurtów Wisły zburzonego przez hitlerowców stalowego mostu przez Wisłę w Fordonie. Do wykonania tego bardzo poważnego zadania dopomogły w znacznej mierze jednostki Armii Radzieckiej, dostarczając niezbędnego sprzętu, jak również materiałów wybuchowych oraz przyrządów do cięcia metalu pod wodą.
Wytwarzanie betonu (1949)
Również ciekawym i trudnym zadaniem było odbudowanie zburzonego przęsła łukowego mostu kolejowego nad rzeką Czarna Woda niedaleko Przechowa. Zadanie było utrudnione koniecznością nieprzerywania ruchu pociągów. Oba niezupełnie „profilowe” zadania zostały wykonane w 1946 roku.
„Telekom-Telfa” w Bydgoszczy - budynek galwanizerni
Do końca roku 1950 Pomorski Oddział SPB przekształcił się w duże jak na owe czasy i prężne przedsiębiorstwo, które odbudowało i wykonało następujące ważniejsze obiekty:
- halę montażową z dachem systemu „Brody” w Zakładach Samochodowych nr 2 w Solcu Kujawskim,
- Dom Towarowy, obecny „Jedynak” w Bydgoszczy wypalony doszczętnie podczas działań wojennych,
- Państwowy Teatr w Bydgoszczy,
- Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych w Bydgoszczy (rozbudowa),
- hala produkcyjno-żelbetowa w ZNTK w Bydgoszczy,
- magazyn skór surowych przy ul. Fordońskiej w Bydgoszczy,
- rozbudowa Zakładów Garbarskich w Bydgoszczy,
- dwie duże nowe chłodnie w Toruniu i Włocławku,
- Collegium Chemiczne i Collegium Phisicum w Toruniu,
- Bibliotekę Uniwersytecką w Toruniu,
- rozbudowa i modernizacja Zakładów Sodowych w Mątwach,
- rozbudowa i remonty Zakładów Gumowych ,,Pe-pege” w Grudziądzu,
- rozbudowa Fabryki Celulozy we Włocławku
oraz kilkadziesiąt innych mniejszych obiektów przemysłowych, szkolnych i mieszkalnych na terenie całego województwa.
- Dom Towarowy, obecny „Jedynak” w Bydgoszczy wypalony doszczętnie podczas działań wojennych,
- Państwowy Teatr w Bydgoszczy,
- Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych w Bydgoszczy (rozbudowa),
- hala produkcyjno-żelbetowa w ZNTK w Bydgoszczy,
- magazyn skór surowych przy ul. Fordońskiej w Bydgoszczy,
- rozbudowa Zakładów Garbarskich w Bydgoszczy,
- dwie duże nowe chłodnie w Toruniu i Włocławku,
- Collegium Chemiczne i Collegium Phisicum w Toruniu,
- Bibliotekę Uniwersytecką w Toruniu,
- rozbudowa i modernizacja Zakładów Sodowych w Mątwach,
- rozbudowa i remonty Zakładów Gumowych ,,Pe-pege” w Grudziądzu,
- rozbudowa Fabryki Celulozy we Włocławku
oraz kilkadziesiąt innych mniejszych obiektów przemysłowych, szkolnych i mieszkalnych na terenie całego województwa.
Toruńska Przędzalnia Wełny Czesankowej ,,Merinotex”
Równoległą ważną działalnością było budownictwo mieszkaniowe. Rozpoczęto budowę dużego Osiedla Leśnego w Bydgoszczy, szeregu obiektów mieszkalnych w Grudziądzu, Toruniu, Włocławku i Inowrocławiu. Zastosowano tu dostępny naówczas sprzęt nowoczesny, jak podnośniki przyścienne, elewatory, korzystano z pomysłów racjonalizatorskich, na budowach pokazały się nowoczesne betoniarki sortowniki oraz mieszarki do zapraw.
oleiste w Kruszwicy
wykonywanych z elementów prefabrykowanych wstępnie
sprężanych przy pomocy nawijarki (pająka)
Trójki murarskie biły rekordy krajowe, a wszelki dostępny postęp techniczny był chętnie stosowany przez załogi budowlane.
Zastosowano też pierwsze elementy prefabrykowane. W tymże okresie naprawiono kilkaset kilometrów dróg państwowych i wojewódzkich, stosując dostępną naówczas jedynie metodę smołowania powierzchniowego.
Oddział Pomorski SPB stał się przedsiębiorstwem przodującym w kraju, czego wyrazem były dyplomy i nagrody Ministerstwa Odbudowy i Centrali SPB w Warszawie.
Przechowie (Świecie)
Zakładach Celulozowo-Papierniczych w Świeciu z
charakterystyczną konstrukcją podwieszania stropodachu
W roku 1950 nastąpiła częściowa reorganizacja budownictwa, polegająca na komasacji Wojewódzkich Zjednoczeń Państwowych Przedsiębiorstw Budowlanych z odpowiednimi Oddziałami SPB, przy czym rolę „wchłaniającego” pełniła jednostka sprawniej działająca i lepiej zorganizowana. W województwie pomorskim taką jednostką było SPB.
W ten sposób, powstała w naszym województwie duża uspołeczniona organizacja wykonawcza działająca pod nadzorem państwowym. Był to okres przejściowy do pełnej reorganizacji budownictwa, która nastąpiła na przełomie roku 1950/51.
Wytwórnia Konstrukcji Stalowych ,,Mostostal” w Chojnicach
W tym czasie zostało powołane do życia Ministerstwo Budownictwa Przemysłowego oraz Ministerstwo Budowy Miast i Osiedli. Organami koordynującymi działalność przedsiębiorstw branżowych stały się Centralne Zarządy zorganizowane przeważnie w Warszawie. Na bazie Pomorskiego Oddziału SPB powstały dwie jednostki wykonawcze: Bydgoskie Zjednoczenie Budownictwa Przemysłowego i Bydgoskie Zjednoczenie Budownictwa Miejskiego. Pierwszym Dyrektorem ,,Przemysłówki” został mgr inż. H. Borsuk, który funkcję tę pełnił do roku 1957. Od 1 stycznia 1957 r. został powołany w ramach nowej reorganizacji na stanowisko Dyrektora Bydgoskiego Zarządu Budownictwa, któremu podlegała ,,Przemysłówka”.
Lata 1951-1975 to okres niezwykle ofiarnej pracy załogi przedsiębiorstwa na rzecz rozwoju potencjału gospodarczego byłego województwa bydgoskiego. Brakowało sprzętu, zwłaszcza ciężkiego, brakowało wykwalifikowanych kadr, myśl techniczna i organizatorska w budownictwie dopiero się rozwijała. Dzięki jednak uporowi, zaangażowaniu i patriotycznej postawie załogi BPBP, trudności te były pomyślnie przezwyciężane.
porządkowaniu swego zakładu
pracach na rzecz gospodarki narodowej
Dziś, gdy patrzymy wstecz na przebytą drogę naszego przedsiębiorstwa i jej załogi, stwierdzamy ogromny postęp na wszystkich odcinkach, przede wszystkim jednak możemy poszczycić się niemałym dorobkiem. Na przestrzeni 1951-1975 Bydgoskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego wybudowało od podstaw 110 zakładów i samodzielnych obiektów, a ponadto 63 zakłady poważnie rozbudowano lub zmodernizowano. Łącznie więc załoga BPBP wzbogaciła gospodarkę narodową o 173 zakłady, a w tym:
- 72 na terenie miasta Bydgoszczy,
- 26 na terenie miasta Torunia,
- 19 we Włocławku
- 20 w Inowrocławiu i okolicy (Mątwy, Janikowo, Pakość, Piechcin, Kruszwica, Gniewkowo itp.),
- 9 na terenie miasta Grudziądza,
- 5 w Chojnicach,
- 22 w innych miejscowościach, takich jak: Rypin, Brodnica, Nakło, Wąbrzeźno, Strzelno, Trzemeszno, Świecie, Chełmno, Złocieniec.
- 26 na terenie miasta Torunia,
- 19 we Włocławku
- 20 w Inowrocławiu i okolicy (Mątwy, Janikowo, Pakość, Piechcin, Kruszwica, Gniewkowo itp.),
- 9 na terenie miasta Grudziądza,
- 5 w Chojnicach,
- 22 w innych miejscowościach, takich jak: Rypin, Brodnica, Nakło, Wąbrzeźno, Strzelno, Trzemeszno, Świecie, Chełmno, Złocieniec.
Są to zakłady o bardzo zróżnicowanych konstrukcjach i metodach wykonawstwa oraz przeznaczeniu. Większość z nich to obiekty produkcyjne (112), ale nie brak również składowo - magazynowych i usługowych (52), a nawet budynków mieszkalnych (9). Wiele z tych inwestycji, to obiekty o kapitalnym znaczeniu dla społeczno-gospodarczego rozwoju naszego regionu i kraju.
Wartość wykonanej przez nasze przedsiębiorstwo w latach 1951 - 1975 produkcji budowlano-montażowej wynosi 8,7 mld zł. a produkcji i usług ogółem 11,5 mld zł. Natomiast ogólna wartość kosztorysowa wykonywanych przez bydgoską „Przemysłówkę” inwestycji wynosi około 36 mld zł.
Brygada dekarska Stanisława Wierzchowskiego
wraz z majstrem Konstantym Marcinkowskim
wraz z majstrem Konstantym Marcinkowskim
O dynamicznym rozwoju przedsiębiorstwa oraz osiągniętym postępie dobitnie świadczą następujące dane statystyczne: W roku 1951 wartość produkcji budowlano-montażowej wynosiła 112 mln zł., natomiast w 1975 roku 978 mln zł. Do wykonania tej produkcji potrzebowaliśmy w 1951 roku 2865 robotników, natomiast w 1975 roku przy blisko 9-krotnie większej produkcji zatrudnialiśmy tylko 2126 robotników. Oznacza to, iż o ile w roku 1951 do wykonania 1 min produkcji budowlano-montażowej zatrudnialiśmy 26 robotników, to w 1975 roku niewiele ponad dwóch.
W okresie pięciolatki 1951 - 1955 wartość wykonanej produkcji i usług ogółem wynosiła 0,7 mld zł., natomiast na przestrzeni ostatniej 5-latki 5,2 mld zł. Oznacza to ponad 7-krotny wzrost. Przyrost produkcji w poszczególnych 5-latkach osiągaliśmy przy malejącym stanie zatrudnienia. O ile w latach 1951 - 1955 zatrudnialiśmy przeciętnie 4087 osób, to w okresie ostatniego pięciolecia 3905 osób. Oznacza to ogromny postęp na odcinku wzrostu wydajności pracy.
Wydajność pracy w przeliczeniu na jednego zatrudnionego ogółem była w latach 1971- 1975 blisko 8-krotnie wyższa niż w okresie 1951—55. Przeciętne roczne tempo wzrostu wydajności pracy w latach 1951 - 1975 wynosiło 10,8%.
Czesława Pocięgiela
Brygada tokarska Mariana Kozłowskiego
Tak wysoka dynamika wzrostu wydajności pracy została umożliwiona przede wszystkim przez wzrost technicznego uzbrojenia pracy. W latach 1951-1955 na jednego robotnika grupy wytwórczej przypadało 5 tys. zł. majątku produkcyjnego, natomiast w latach 1971-1975 60 tys. zł. Oznacza to 12-krotny wzrost technicznego uzbrojenia pracy.
O postępie na odcinku wyposażenia technicznego i wzrostu wydajności pracy najlepiej świadczy fakt, iż o ile w roku 1953 mieliśmy zaledwie 4 jednostki ciężkiego sprzętu budowlanego, a w 1961 roku 33 jednostki, to w 1975 roku dysponowaliśmy już 123 takimi jednostkami. W 1953 roku moc maszyn budowlanych w przeliczeniu na jednego robotnika grupy wytwórczej wynosiła 0,13 KM, w ,1962 roku 3,4 KM, zaś w 1975 roku 8,5 KM.
Minione 30-lecie, to okres ciągłego doskonalenia organizacji produkcji budowlanej w praktycznej działalności w różnych formach: organizacji pracy na stanowiskach roboczych, ogólnej organizacji placów budowy, doskonalenie współpracy z podwykonawcami, stałe dążenie do zharmonizowania wszystkich ogniw w procesie wykonawstwa inwestycyjnego, ciągłe doskonalenie struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa. W rezultacie dopracowaliśmy się określonych form organizacyjnych, które — aczkolwiek jeszcze ciągle niedoskonałe — przynoszą określone efekty produkcyjne i ekonomiczne.
Ciągły wzrost efektywności pracy, będący rezultatem postępu techniczno-organizacyjnego, przynosił określone korzyści załodze. Przeciętna miesięczna płaca netto w przeliczeniu na jednego zatrudnionego wzrosła z 661 zł. w roku 1951 do 3887 zł. w roku 1975, tj. 5,9 razy. Średnie roczne tempo wzrostu przeciętnych płac nominalnych w latach 1951—1975 kształtowało się w wysokości 7,7%.
Wytrwała i ofiarna praca załogi BPBP znajdowała na przestrzeni trzydziestoletniej historii przedsiębiorstwa wielokrotnie uznanie najwyższych władz partyjnych i państwowych, władz wojewódzkich, inwestorów itp.
Tak np. tylko na przestrzeni ostatnich lat otrzymaliśmy trzy dyplomy uznania: w roku 1971 za wybitne osiągnięcia w realizacji czynu zjazdowego, w roku 1972 za szczególne osiągnięcia w rozwoju dodatkowej produkcji w ramach „20 miliardów” oraz w roku 1973 za ponadplanową produkcję w ramach ,,30 miliardów”. Ponadto dwukrotnie (w r. 1965 i 1974 r.) przyznano przedsiębiorstwu „Odznakę Honorową” za szczególne zasługi dla rozwoju województwa bydgoskiego. Tak więc Jubileusz 30-lecia załoga BPBP obchodzi w poczuciu dobrze spełnionego obowiązku.
Bilans naszych osiągnięć w minionym XXX-leciu w dziedzinie realizacji zadań rzeczowych przedstawia się następująco:
- kilkadziesiąt obiektów o różnym przeznaczeniu — odbudowano.
- 134 zakłady lub samodzielne obiekty przemysłowe, usługowe, magazynowe i użyteczności publicznej — wybudowano od podstaw.
- 68 zakładów i obiektów poważnie rozbudowano lub zmodernizowano.
- 24 bloki mieszkalne
- 10 obiektów hotelowych i ośrodków dydaktycznych
- 116 zakładów przemysłowych
- 45 spichrzy, elewatorów zbożowych i innych obiektów magazynowo-składowych oraz usługowych
- 7 obiektów i ośrodków sportowych oraz rekreacyjno-wczasowych
- 134 zakłady lub samodzielne obiekty przemysłowe, usługowe, magazynowe i użyteczności publicznej — wybudowano od podstaw.
- 68 zakładów i obiektów poważnie rozbudowano lub zmodernizowano.
- 24 bloki mieszkalne
- 10 obiektów hotelowych i ośrodków dydaktycznych
- 116 zakładów przemysłowych
- 45 spichrzy, elewatorów zbożowych i innych obiektów magazynowo-składowych oraz usługowych
- 7 obiektów i ośrodków sportowych oraz rekreacyjno-wczasowych
Ważniejsze Zakłady i obiekty realizowane w latach 1951-1975
1. Zakłady Chemiczne „Zachem” w Bydgoszczy,
2. Wytwórnia Ekstraktów Garbarskich w Bydgoszczy,
3. Pomorskie Zakłady Budowy Maszyn „Makrum”,
4. Zakłady Rowerowe ,,Predom-Romet” w Bydgoszczy,
5. Bydgoskie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil” w Bydgoszczy,
6. Zakłady Wytwórcze Sprzętu Teletechnicznego „Telkom-Telfa” w Bydgoszczy,
7. Zakłady Radiowe ,,Unitra-Eltra” w Bydgoszczy,
8. Bydgoski Kombinat Budowy Domów,
9. Bydgoskie Zakłady Fotochemiczne ,,Foton” w Bydgoszczy,
10. Gazownia w Bydgoszczy,
11. Elewator Zbożowy i Kombinat Słodowniczy w Fordonie,
12. Chłodnia Składowa w Bydgoszczy,
13. Zakłady Budowy Urządzeń Przem. Spożywczego „Spomasz” w Bydgoszczy,
14. Zakłady Betoniarskie i Żelbetowe Białe Błota,
15. Centrum Sprzedaży i Obsługi Samochodów Osobowych „Fiat” w Bydgoszczy,
16. Bydgoska Fabryka Akordeonów — obecnie „Eltra II”,
17. Zakłady Włókien Sztucznych „Elana” w Toruniu,
18. Toruńska Przędzalnia Wełny Czesankowej „Merinotex”,
19. Pomorskie Zakłady Wytwórcze Aparatury Niskiego Napięcia w Toruniu, obecnie ,,Apator”,
20. Toruńskie Zakłady Przemysłu Nieorganicznego ,,Polchem”,
21. Chłodnia Składowa w Toruniu,
22. Cegielnia Rudak pod Toruniem,
23. Zespół obiektów dydaktycznych i usługowych dla UMK w Toruniu,
24. Zakłady Elementów Klejonych z Drewna w Cierpicach,
25. Kujawska Mleczarnia we Włocławku,
26. Włocławska Fabryka Mebli,
27. Włocławska Fabryka Lin i Drutu „Drumet” we Włocławku,
28. Zakłady Celulozowo-Papiernicze im. J. Marchlewskiego we Włocławku,
29. Włocławskie Zakłady Ceramiki Stołowej,
30. Kujawska Fabryka Manometrów we Włocławku,
31. Chłodnia Składowa we Włocławku,
32. Hotel Miejski „Kujawiak” we Włocławku
33. Elewator Zbożowy we Włocławku,
34. Kujawskie Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego we Włocławku,
35. Kujawskie Zakłady Koncentratów Spożywczych we Włocławku „Wanilina”,
36. Janikowskie Zakłady Sodowe,
37. Inowrocławskie Zakłady Sodowe w Mątwach,
38. Kujawskie Zakłady Przemysłu Tłuszczowego w Kruszwicy,
39. Zakłady Zbożowo-Młynarskie w Kruszwicy,
40. Cukrownia w Kruszwicy,
41. Zakłady Wapiennicze Bielawy,
42. Elewator Zbożowy w Strzelnie,
43. Zakłady Wyrobów Azbestowo-Cementowych w Trzemesznie,
44. Fabryka Narzędzi Rolniczych „Unia” w Grudziądzu,
45. Grudziądzkie Zakłady Przemysłu Gumowego ,,Stomil”,
46. Pomorska Odlewnia i Emaliernia w Grudziądzu,
47. Pomorskie Zakłady Sprzętu Okrętowego „Warma” w Grudziądzu,
48. Zakłady Celulozy i Papieru w Świeciu,
49. Wytwórnia Pasz Treściowych w Świeciu,
50. Elewator Zbożowy w Świeciu,
52. Fabryka Akcesoriów Meblarskich w Chełmnie,
53. Wytwórnia Konstrukcji Stalowych „Mostostal” w Chojnicach,
54. Kujawskie Zakłady Mechanizacji Budownictwa „ZREMB” Zakład Terenowy w Chojnicach,
55. Zakłady Mięsne w Chojnicach,
56. Rozlewnia Gazu Płynnego w Rypinie,
57. Spichrz Zbożowy w Rypinie,
58. Czerska Fabryka Mebli,
59. Elewator Zbożowy w Nakle,
60. Zakłady Remontowo-Budowlane i Mechaniczne Przemysłu Kruszyw i Surowców Mineralnych w Aleksandrowie Kuj.,
61. Pomorskie Zakłady Tworzyw Sztucznych w Wąbrzeźnie,
62. Przędzalnia Wełny w Złocieńcu.
2. Wytwórnia Ekstraktów Garbarskich w Bydgoszczy,
3. Pomorskie Zakłady Budowy Maszyn „Makrum”,
4. Zakłady Rowerowe ,,Predom-Romet” w Bydgoszczy,
5. Bydgoskie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil” w Bydgoszczy,
6. Zakłady Wytwórcze Sprzętu Teletechnicznego „Telkom-Telfa” w Bydgoszczy,
7. Zakłady Radiowe ,,Unitra-Eltra” w Bydgoszczy,
8. Bydgoski Kombinat Budowy Domów,
9. Bydgoskie Zakłady Fotochemiczne ,,Foton” w Bydgoszczy,
10. Gazownia w Bydgoszczy,
11. Elewator Zbożowy i Kombinat Słodowniczy w Fordonie,
12. Chłodnia Składowa w Bydgoszczy,
13. Zakłady Budowy Urządzeń Przem. Spożywczego „Spomasz” w Bydgoszczy,
14. Zakłady Betoniarskie i Żelbetowe Białe Błota,
15. Centrum Sprzedaży i Obsługi Samochodów Osobowych „Fiat” w Bydgoszczy,
16. Bydgoska Fabryka Akordeonów — obecnie „Eltra II”,
17. Zakłady Włókien Sztucznych „Elana” w Toruniu,
18. Toruńska Przędzalnia Wełny Czesankowej „Merinotex”,
19. Pomorskie Zakłady Wytwórcze Aparatury Niskiego Napięcia w Toruniu, obecnie ,,Apator”,
20. Toruńskie Zakłady Przemysłu Nieorganicznego ,,Polchem”,
21. Chłodnia Składowa w Toruniu,
22. Cegielnia Rudak pod Toruniem,
23. Zespół obiektów dydaktycznych i usługowych dla UMK w Toruniu,
24. Zakłady Elementów Klejonych z Drewna w Cierpicach,
25. Kujawska Mleczarnia we Włocławku,
26. Włocławska Fabryka Mebli,
27. Włocławska Fabryka Lin i Drutu „Drumet” we Włocławku,
28. Zakłady Celulozowo-Papiernicze im. J. Marchlewskiego we Włocławku,
29. Włocławskie Zakłady Ceramiki Stołowej,
30. Kujawska Fabryka Manometrów we Włocławku,
31. Chłodnia Składowa we Włocławku,
32. Hotel Miejski „Kujawiak” we Włocławku
33. Elewator Zbożowy we Włocławku,
34. Kujawskie Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego we Włocławku,
35. Kujawskie Zakłady Koncentratów Spożywczych we Włocławku „Wanilina”,
36. Janikowskie Zakłady Sodowe,
37. Inowrocławskie Zakłady Sodowe w Mątwach,
38. Kujawskie Zakłady Przemysłu Tłuszczowego w Kruszwicy,
39. Zakłady Zbożowo-Młynarskie w Kruszwicy,
40. Cukrownia w Kruszwicy,
41. Zakłady Wapiennicze Bielawy,
42. Elewator Zbożowy w Strzelnie,
43. Zakłady Wyrobów Azbestowo-Cementowych w Trzemesznie,
44. Fabryka Narzędzi Rolniczych „Unia” w Grudziądzu,
45. Grudziądzkie Zakłady Przemysłu Gumowego ,,Stomil”,
46. Pomorska Odlewnia i Emaliernia w Grudziądzu,
47. Pomorskie Zakłady Sprzętu Okrętowego „Warma” w Grudziądzu,
48. Zakłady Celulozy i Papieru w Świeciu,
49. Wytwórnia Pasz Treściowych w Świeciu,
50. Elewator Zbożowy w Świeciu,
52. Fabryka Akcesoriów Meblarskich w Chełmnie,
53. Wytwórnia Konstrukcji Stalowych „Mostostal” w Chojnicach,
54. Kujawskie Zakłady Mechanizacji Budownictwa „ZREMB” Zakład Terenowy w Chojnicach,
55. Zakłady Mięsne w Chojnicach,
56. Rozlewnia Gazu Płynnego w Rypinie,
57. Spichrz Zbożowy w Rypinie,
58. Czerska Fabryka Mebli,
59. Elewator Zbożowy w Nakle,
60. Zakłady Remontowo-Budowlane i Mechaniczne Przemysłu Kruszyw i Surowców Mineralnych w Aleksandrowie Kuj.,
61. Pomorskie Zakłady Tworzyw Sztucznych w Wąbrzeźnie,
62. Przędzalnia Wełny w Złocieńcu.
Przedsiębiorstwo nasze, aczkolwiek duże i prężne oraz pomyślnie rozwijające się, nie mogłoby siłami tylko własnej załogi, pobudować tak wiele i tak pięknych ,,trwałych pomników naszej pracy”, z których dzisiaj jesteśmy dumni — gdyby nie załogi równie dzielne i ambitne, jak nasza załoga — ponad 60-ciu przedsiębiorstw specjalistycznych, z różnych stron Polski, które razem z nami współtworzyły ten wspaniały dorobek naszego trzydziestolecia.
Nasi podwykonawcy razem wzięci — to w sumie siła równic potężna jak cała siła naszej własnej załogi. To właśnie nasi podwykonawcy uzbrajają budowane przez nas zakłady przemysłowe i inne obiekty w różnorodne instalacje, maszyny i urządzenia — iw ten sposób, wspólnymi siłami naszych załóg, powstaje nowe dzieło, które wprzęgnięte w gospodarkę narodową zaczyna przynosić odpowiednie efekty. Przykładowo można tu wymienić choćby kilku spośród naszych najważniejszych podwykonawców takich jak:
1. Włocławskie Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych Budownictwa Przemysłowego — Włocławek
2. Bydgoskie Przedsiębiorstwo Instalacji Przemysłowych „Binstal” — Bydgoszcz
3. Przedsiębiorstwo Produkcji i Montażu Urządzeń Elektrycznych Budownictwa „Elektromontaż” — Gdańsk
4. Przedsiębiorstwo Montażu Elektrowni i Urządzeń Przemysłowych „Energomontaż — Północ” — Warszawa
5. Gdańskie Przedsiębiorstwo Konstrukcji Stalowych i Urządzeń Przemysłowych „Mostostal ”—Gdańsk
6. Przedsiębiorstwo Robót Termoizolacyjnych i Antykorozyjnych ,,Izokor — Instal” — Płock
7. Bydgoskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego „Pomorze”
8. Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych Budownictwa Komunalnego — Bydgoszcz
9. Poznańskie Przedsiębiorstwo Konstrukcji Stalowych i Urządzeń Przemysłowych „Mostostal”
10. Przedsiębiorstwo Montażu Aparatury Pomiarowej i Automatyki „Energoaparatura” — Katowice
11. Bydgoskie Przedsiębiorstwo Instalacji Elektrycznych
12. Bydgoskie Przedsiębiorstwo Budowy Pieców Przemysłowych
13. Gdańskie Przedsiębiorstwo Robót Telekomunikacyjnych
14. Bydgoskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Inżynieryjnego
15. Przedsiębiorstwo Robót Termoizolacyjnych i Antykorozyjnych „Termokor” — Warszawa
16. Gdańskie Przedsiębiorstwo Instalacji Elektrycznych — Gdańsk
17. Warszawskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego „Dźwigar” — Warszawa
18. Przedsiębiorstwo Robót Montażowych Przemysłu Chemicznego „Montochem” — Gliwice — Trynek
19. Przedsiębiorstwo Automatyki Przemysłowej „Mera-Pnefal” — Warszawa — Falenica.
20. Przedsiębiorstwo Budownictwa Montażowego „Chemomontaż” — Pionki k/Radomia.
21. Kolejowe Zakłady Zabezpieczenia Ruchu i Łączności — Gdynia
22. Wrocławskie Przedsiębiorstwo Konstrukcji Stalowych Urządzeń Chłodniczych i Przemysłowych „Mostostal”
23. Zakład Urządzeń Dźwigowych — Warszawa
24. Zakład Budowy Sieci Elektrycznych „Elbud” — Gdańsk
25. Przedsiębiorstwo Budowy Chłodni „Chłodnie Kominowe” — Gliwice
26. Poznańskie Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych „Hydrobudowa 9”
2. Bydgoskie Przedsiębiorstwo Instalacji Przemysłowych „Binstal” — Bydgoszcz
3. Przedsiębiorstwo Produkcji i Montażu Urządzeń Elektrycznych Budownictwa „Elektromontaż” — Gdańsk
4. Przedsiębiorstwo Montażu Elektrowni i Urządzeń Przemysłowych „Energomontaż — Północ” — Warszawa
5. Gdańskie Przedsiębiorstwo Konstrukcji Stalowych i Urządzeń Przemysłowych „Mostostal ”—Gdańsk
6. Przedsiębiorstwo Robót Termoizolacyjnych i Antykorozyjnych ,,Izokor — Instal” — Płock
7. Bydgoskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego „Pomorze”
8. Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych Budownictwa Komunalnego — Bydgoszcz
9. Poznańskie Przedsiębiorstwo Konstrukcji Stalowych i Urządzeń Przemysłowych „Mostostal”
10. Przedsiębiorstwo Montażu Aparatury Pomiarowej i Automatyki „Energoaparatura” — Katowice
11. Bydgoskie Przedsiębiorstwo Instalacji Elektrycznych
12. Bydgoskie Przedsiębiorstwo Budowy Pieców Przemysłowych
13. Gdańskie Przedsiębiorstwo Robót Telekomunikacyjnych
14. Bydgoskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Inżynieryjnego
15. Przedsiębiorstwo Robót Termoizolacyjnych i Antykorozyjnych „Termokor” — Warszawa
16. Gdańskie Przedsiębiorstwo Instalacji Elektrycznych — Gdańsk
17. Warszawskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego „Dźwigar” — Warszawa
18. Przedsiębiorstwo Robót Montażowych Przemysłu Chemicznego „Montochem” — Gliwice — Trynek
19. Przedsiębiorstwo Automatyki Przemysłowej „Mera-Pnefal” — Warszawa — Falenica.
20. Przedsiębiorstwo Budownictwa Montażowego „Chemomontaż” — Pionki k/Radomia.
21. Kolejowe Zakłady Zabezpieczenia Ruchu i Łączności — Gdynia
22. Wrocławskie Przedsiębiorstwo Konstrukcji Stalowych Urządzeń Chłodniczych i Przemysłowych „Mostostal”
23. Zakład Urządzeń Dźwigowych — Warszawa
24. Zakład Budowy Sieci Elektrycznych „Elbud” — Gdańsk
25. Przedsiębiorstwo Budowy Chłodni „Chłodnie Kominowe” — Gliwice
26. Poznańskie Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych „Hydrobudowa 9”
A po pracy...
Obrony Kraju
Przy zakładzie działały m.in.: koło Polskiego Związku Inżynierów i Techników Budownictwa, koło wędkarskie, koło filatelistyczne, koło łowieckie, Ohotnicze Hufe Pracy i klub seniora.
