Waleria Drygałowa
 |
| 1. Eugenia Czarlińska |
Bydgoszcz uchodziła za urdeutsche Stadt (rdzennie niemieckie miasto). Była bardzo zniemczona, gdyż wysiedlono dużo Polaków na zachód Niemiec, a stamtąd sprowadzano swoich, niemieckich urzędników. Nawet jeśli idzie o sądownictwo, to referendariuszy Polaków wysyłano na zachód, by zapomnieli, że są Polakami, co się jednak Prusakom nie udawało.
Brat mój, Jarosław Czarliński (pierwszy i ostatni przed II wojną światową prezes Sądu Okręgowego w Gdyni, gdzie zginął) zdał egzamin referendariuszowski w Berlinie i dopełnił wszelkich formalności, a czekał przeszło pół roku, zanim mu przydzielono placówkę pracy. Jego niemieccy koledzy zaraz przydział otrzymali i dziwili się niezmiernie, że on wciąż jeszcze po Bydgoszczy bez pracy spaceruje. — Dlaczego? — pytali. Odpowiadał: — Wiecie przecie, że jestem Polakiem. Rozumieli, choć się dziwili. Nie wiadomo — czy bratu, czy władzom?
Kiedyś bratu mojemu przypadkowo udało się zajrzeć do akt personalnych, gdzie m.in. przeczytał: „Die Eltern gehören zur polnischen Intelligeriz. Die Mutter ist politisch tätig” (Rodzice należą do polskiej inteligencji. Matka jest politycznie zaangażowana). Wreszcie i o nim sobie przypomniano i wysłano go het na zachód, najpierw do Klotze, potem do dalszych placówek sądowych w Stendhal i Naumburg. Ten sam los dzieliło poza nim jeszcze dwóch innych Polaków referendariuszy: młody Mieczkowski spod Bydgoszczy (poległ w I wojnie światowej) i Teodor Frydrychowicz, syn sędziego (zginął w II wojnie światowej).
Wyobrażenie, jakie mieli Niemcy na zachodzie o Bydgoszczy, wynika z krótkiego zdania, wypowiedzianego do mego brata w języku niemieckim: „W Bydgoszczy podobno jeszcze wilki po ulicy chodzą...” Inteligencji polskiej było w Bydgoszczy bardzo mało, reprezentowała ją nieliczna grupa rodzin. Wśród miejscowych Polaków przeważali robotnicy, rzemieślnicy, z czasem trochę zamożniejsi kupcy. Urzędnikami mogli być tylko Niemcy. Pamiętam tylko jednego sędziego Polaka, radcę Zenona Frydrychowicza1 (pierwszego w niepodległej Polsce prezesa Sądu Okręgowego w Bydgoszczy) oraz jednego inżyniera — budowniczego dróg i szos, Romana Ziemskiego. Obaj na niwie polskości działać mogli tylko w ukryciu, lecz służyli cichą radą w wielu sprawach polskich, np. przy budowie kościoła Św. Trójcy, przy zakładaniu nowego cmentarza farnego2. Ówczesny proboszcz bydgoski, ks. radca Ryszard Kazimierz Markwart3, często zasięgał ich rady czy to w sprawach prawnych, czy budowlanych.
Ponadto było kilku polskich adwokatów, a mianowicie: Melchior Wierzbicki, Stanisław Moczyński, dr Józef Englich4, dr Napoleon Hailliant, Stanisław Sławski, Wincenty Nowicki, Jackowski. Najruchliwszy był Melchior Wierzbicki5 popularny głównie z pracy społecznej; nie było chyba żadnego czynu społecznego czy politycznego w Bydgoszczy i okolicy, w którym by nie brał udziału. Był też organizatorem i sekretarzem Komitetu Pomocy Naukowej im. Karola Marcinkowskiego6. Pamiętam, że mój mieszkający w Bydgoszczy, stryj, Feliks Czarlinski, był skarbnikiem w tymże Towarzystwie, zbierał składki, które Polacy chętnie dawali. Niektórzy — z obawy utraty stanowiska — podpisywali się na liście ofiarodawców „NN”. Niejednemu młodemu studentowi Komitet udzielił stypendium.
 |
| 2. Maria z Łebińskich Czarlińska |
W roku 1918, gdy pod koniec zaboru pruskiego tworzyła się w Bydgoszczy Rada Ludowa, adwokat Melchior Wierzbicki mianowany został podkomisarzem8 i w roku 1919 zorganizował coś w rodzaju ekspozytury ministerstwa byłej dzielnicy pruskiej, która przygotowywała przejęcie przez władze polskie urzędów i innych placówek od Niemców. Wyratował też w Bydgoszczy niejedno mienie przed wywiezieniem do Niemiec. W powstaniu wielkopolskim stracił ukochanego syna9. Dziś imieniem Melchiora Wierzbickiego nazwana jest ulica, przy której mieszkał i prowadził swą kancelarię adwokacką i notarialną. W mieszkaniu tym po dziś dzień zamieszkuje jego drugi syn, Antoni, pierwszy organizator rolnictwa powiatu bydgoskiego po wyzwoleniu Polski w roku 1945.
Między lekarzami było też kilku Polaków, jak np. dr Jan Andryson, dr Michał Hoppe10, dr Władysław Piórek11, dr Stanisław Warmiński, dr Jan Biziel12, dr Emil Warmiński13 i przez 50 lat — mój ojciec, dr Eugeni Czarliński14.
 |
| 3. Dr Eugeni Czarliński |
Mój ojciec nie próżnował i w więzieniu. Znalazłam gruby, zapisany drobniutkim pismem zeszyt z opisami różnych chorób i sposobów ich leczenia, jak też śliczne pudełeczko, wycinane cieniutką piłką. Wróciwszy z więzienia, nie mógł od razu kontynuować studiów. Kształcił się w domu. Dopiero po upływie roku podjął naukę, lecz już nie w Gryfii, lecz dla pewności w zupełnie innych stronach, we Wrocławiu.
Był lekarzem z powołania, nigdy nikomu nie odmawiał pomocy. Należał przy tym do Towarzystwa Robotników18 i bywał na ich zebraniach. Tak samo brał udział w życiu Koła Kupieckiego19. Był
też jednym z założycieli Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”20. Po wojnie francusko-pruskiej w roku 1871 leczył bezinteresownie rannych i chorych jeńców francuskich, których Prusacy aż do Bydgoszczy przytransportowali. Mogiły jeńców francuskich zmarłych w bydgoskim szpitalu wojskowym znajdują się na cmentarzu starofarnym przy ul. Grunwaldzkiej. Ojciec mój doczekał się jeszcze wolnej Polski. W miesiąc potem umarł. Jako powstaniec 1863 roku miał pogrzeb wojskowy, co było niespodzianką dla rodziny. Przed trumną szedł oddział polskiego wojska, a na cmentarzu oddano salwy honorowe.
Wracając do wspomnień z okresu zaboru pruskiego pragnę zaznaczyć, że w szkole nie wolno było mówić po polsku, nawet podczas przerw. Były wypadki, że karano dzieci rozmawiające ze sobą po polsku. W gimnazjach uczyło się bardzo mało Polaków, jeden albo dwóch w klasie. Większość stanowili zamiejscowi, mieszkający na stancji u p. Maciejewskiej, która uczyła potajemnie polskiego. Było także dwóch profesorów Polaków: prof. Franciszek Osiecki i prof. Władysław Marski. W jednym gimnazjum były jeszcze przez jakiś czas lekcje oficjalne języka polskiego (raz na tydzień), ale uczono go jako języka obcego. Uczono więc młodzież w domach, po kryjomu.
O tym, jak Niemcy jednak wciąż bali się Polaków, świadczy drobne wydarzenie w Gimnazjum Klasycznym przy pl. Wolności. W okresie strajku bohaterskich dzieci wrzesińskich21, niemiecki profesor zapytał dwóch moich braci, dziś już nieżyjących (a chodziło ich do szkoły wówczas czterech): „Wasz stryj, poseł, opowiada wam pewnie dużo o dzieciach wrzesińskich?” Albo też inny przykład: Moja przełożona, Niemka, która nigdy nie robiła różnicy między uczennicami Polkami i Niemkami, musiała rokrocznie podawać do inspektoratu, ile do jej szkoły uczęszcza Polek. W klasie, do której weszła, byłam jedyną Polką, Na pytanie: Wer ist polnisch? — wstałam. Wtedy przełożona, p. Dräger, dodała: Dass heisst deutsch-polnisch? (Jesteś narodowości niemiecko-polskiej?). Odpowiedziałam: Ich bin nur polnisch (Jestem wyłącznie Polką). Zdumienie ogarnęło klasę.
Moja matka i starsza siostra uczyły w domach polskich ortografii i historii Polski, wieczorami śpiewano patriotyczne pieśni, głównie z zebranego przez Barańskiego i wydanego we Lwowie zbioru pieśni22, który znalazł się w niektórych domach polskich w Bydgoszczy. Tutejszy księgarz, p. Leon Neumann, miał bardzo mało książek polskich. Na życzenie sprowadzał je z Poznania, najczęściej z księgarni wydawniczej Leitgebera. Zaprowadził teczkę z rozmaitymi tygodnikami polskimi, które kursowały między domami polskimi, jak „Tygodnik Ilustrowany”, „Bluszcz”, „Świat”, „Biblioteka Powieści”, „Mały Światek”.
Polacy mieli tylko jedną parafię i jeden kościół — farny, przy którym uchowało się obok ściśle kościelnych bractw, kilka stowarzyszeń społecznych: robotników, rzemieślników, czeladzi oraz żeńskie, np. „Jedność”23. Towarzystwa te organizowały zabawy w ogrodzie Patzera przy ul. Św. Trójcy albo w Strzelnicy przy ul. Toruńskiej. (Ogród Patzera stanowi dziś zaplecze Wyższej Szkoły Inżynierskiej przy ul. Świerczewskiego, a Strzelnica należy do Wojewódzkiego Domu Kultury). W obu ogrodach i salach popisywały się polskie chóry, m. in. „Halka”24. Zimą stowarzyszenia te skupiały, wszystkich Polaków na przedstawieniach amatorskich. Stanowiły one nie tylko przyjemną rozrywkę, ale dawały i tę korzyść, że ćwiczyły aktorów-amatorów w poprawnym używaniu języka ojczystego.
Później wszystkie zabawy, zebrania, przedstawienia odbywały się w Domu Polskim25 (dziś filia Zjednoczonych Zakładów Rowerowych przy ul. Warmińskiego — nazwanej tak od współzałożyciela tego „Domu” dr Emila Warmińskiego). Stowarzyszenie kościelne Dzieci Marii krótko przed końcem I wojny światowej wyćwiczyło komedyjkę o królowej Jadwidze. Była to pierwsza sztuka, której przedstawienie odbyło się już po wkroczeniu wojsk polskich do Bydgoszczy — już w wolnej Polsce, dnia 2 lutego 1920 roku.
Duchowi polskiemu zginąć nie pozwoliła też Czytelnia dla Kobiet26, która powstała, z licznych darów i składek, Władysław Bełza z Krakowa przysłał kilkakrotnie paczki z książkami, z utworami swoimi oraz innych pisarzy. Na jego cześć nazwana została jedna z ulic bydgoskich. Radą i pomocą przy organizacji tej placówki służyła Jadwiga Jaworowiczowa, która na prośbę pań bydgoskich przybyła z Inowrocławia, gdzie wówczas mieszkała, Biblioteka mieściła się w domu prywatnym p. Marii Pękałowej przy ul. Długiej. Książki oprawiał introligator Hofmer. Biblioteka czynna była dwa razy w tygodniu. Rolę bibliotekarki dzieliłam z Zofią Pękałówną. Tu odbywały się też zebrania i wykłady z literatury polskiej, wieczory deklamacji, a nawet przedstawienia amatorskie. W karnawale organizowano także zabawy. Przewodniczącą Czytelni była przez pewien czas Melania Gońska, udzielająca także potajemnie lekcji języka polskiego. Organizowano gwiazdki dla biednych i święconki; zwłaszcza czynne były Panie Miłosierdzia pod wezwaniem św. Wincentego a Paulo, które ze składek i darów mogły sprawić radość najbiedniejszym Polakom.
Dzieci z zamożniejszych rodzin chętnie dzieliły się zabawkami z biedniejszymi. Odwiedzano też chore dzieci w szpitaliku Św. Floriana, zbudowanym przez Siostry Miłosierdzia przy pomocy finansowej głównego domu sióstr w Chełmnie i różnych darów prywatnych. Lekarzem bezinteresownie pomagającym był dr Emil Warmiński, zastępcą mój ojciec, kuratorem — proboszcz bydgoski, ks. radca Ryszard Markwart. Przyjmowano do tego szpitalika dzieci chore z miasta i okolicy, zwłaszcza biedne.
Z początkiem I wojny światowej Towarzystwo Pań Miłosierdzia, którego prezydentką była wówczas moja matka, po Zofii Ziemskiej, wysyłało dzieci słabsze na wieś do okolicznych gospodarzy i ziemian. Dzieci wracały opalone i zdrowe. Towarzystwo to wystarało się też u władz niemieckich o taką samą pracę chałupniczą, jaką dostawały Niemki, dla kobiet polskich, których mężów powołano do wojska. Robiły m. in. na drutach skarpety, rękawiczki itp.
Około roku 1907 odbył się pierwszy i zarazem ostatni wiec kobiet polskich, który otworzyła żona lekarza Michała Hoppe, a przewodniczyła moja matka. Wyszła bowiem ustawa, która zabraniała używania języka polskiego publicznie27. Kobiety pracujące na tym właśnie wiecu z całym zaufaniem zwracały się do kobiet z inteligencji o radę i pomoc, żałując, że wcześniej takich zebrań nie zwołano. Atmosfera była serdeczna. Obiecywano też trzymać się ściśle hasła: „swój do swego”. Polskich kupców było już w mieście znacznie więcej.
Po tym wiecu straciłam posadę w szkole żeńskiej, w której uczyłam, a poprzednio uczęszczałam do niej jako uczennica. Zbiegło się to jeszcze z jedną sprawą. Otóż wyszło na jaw, że zaczęłam udzielać lekcji języka polskiego dwom małym dziewczynkom — Polkom, które musiały zdradzić się niechcąco, że chodzą do mnie na lekcje. Miałam rozprawę na policji i otrzymałam potem mandat, grożący mi trzydniowym aresztem, gdybym w dalszym ciągu kontynuowała udzielanie lekcji polskiego prywatnie. Przełożona szkoły, pod naciskiem inspektora28 — wielkiego hakatysty — wypowiedziała mi posadę. Żeby być w porządku wobec władz złożyłam podanie o zezwolenie na udzielanie lekcji prywatnych. Nie odmówili, lecz dodali, że nie wolno mi uczyć dzieci z dwóch lub więcej rodzin jednocześnie. Tymczasem zaczęło się do mnie zwracać coraz więcej młodzieży polskiej. Nauczałam przeważnie w kompletach, choć miałam i pojedyncze lekcje. Podręczników nie było. Dzieci uczyły się przeważnie z notatek. Robiły to z wielkim zapałem. Udzielałam lekcji w domu i poza domem.
W Bydgoszczy powstała szkoła gospodarcza dla dziewcząt, córek okolicznych włościan, założona przez ziemianki koła bydgoskiego, pod przewodnictwem p. Krokier. Tu uczyłam na miejscu, przy Zbożowym Rynku. Uczennic było około dwudziestu. U sióstr przy ul. Św. Floriana dziewczęta ze wsi uczyły się szycia bielizny. Ponieważ mieszkały tu także przygarnięte przez nie sieroty polskie, uczyłam je polskiego. Ponadto udzielałam lekcji w starym wikariacie przy Farze od godz. 7 rano do 21, z krótką przerwą obiadową.
Mieszkanie nasze miało dwa wyjścia, więc wpuszczałam młodzież pojedynczo, to jednymi, to drugimi drzwiami. Na parterze kamienicy znajdował się elegancki sklep z rękawiczkami, którego właścicielkami były poczciwe Niemki. Kiedyś zdradziły mi, że była u nich policja, dopytując, czy u nas w mieszkaniu bywa duchowieństwo polskie. Odpowiedziały, że nic nie wiedzą, gdyż się tym nie interesują.
Zachęcona kiedyś przez koleżankę, która nic nie wiedziała o moich lekcjach, zgłosiłam się do jednej ze szkół podstawowych na zastępstwo chorej nauczycielki — Niemki. Poszłam do inspektora szkolnego, który okazał gotowość przyjęcia mnie, lecz, gdy nazwisku memu dał końcówkę „ski”, a ja poprawiłam na „ska”, powiedział: „U nas w Niemczech córka używa nazwiska ojca”. Następnego dnia rano, bo już o godz. 7, woźny przyszedł do nas do domu i powiedział, że inspektor znalazł inną kandydatkę i mnie nie potrzebuje.
Krótko przed końcem wojny, na życzenie Pań Miłosierdzia zorganizowałam kurs dla ochroniarek, w którym udział brało 20 dziewcząt z terenu. Uczyli wraz ze mną ks. Weinert, radczyni Frydrychowiczowa, doktorowa Szubertowa, Anna Hoppe, która sama kiedyś taki kurs ukończyła. Kurs trwał 8 miesięcy i zakończył się egzaminem składanym już w wolnej Polsce, przed komisją pod przewodnictwem polskiego inspektora szkolnego, Pawła Rubenaua. Pierwszy polski egzamin, połączony z wystawą prac kursistek, cieszył się ogromnym rozgłosem w Bydgoszczy. Niektóre z nowych ochroniarek pracowały potem na terenach plebiscytowych na Warmii oraz na Śląsku. Pisywały do mnie o swoich, czasami pełnych tragicznych spięć, przeżyciach. Wszystko to było dla mnie wielką radością. Po kilku latach otrzymałam Złoty Krzyż Zasługi — „za zasługi na polu pracy zawodowej i społecznej”.
 |
| 5. Dr Emil Warmiński |
Wspomniałam już, choć mimochodem, doktora Emila Warmińskiego, gorącego patriotę i działacza. Był zgodny co do tego z nami, że tylko walka o utrzymanie polskości może dać efekty. Zerwał łączność z niemieckimi lekarzami i jako pierwszy wywiesił przed domem (przy ul. Gdańskiej — dzisiejsze al. 1 Maja) pod numerem 9, gdzie mieszkał w roku 1905, godło polskie „lekarz” — rzecz niebywała w Bydgoszczy, którą Niemcy uważali przecież za „mały Berlin”. Niemiecka łobuzeria obrzucała tabliczkę kamieniami. Mieszkaliśmy wówczas obok, pod numerem 8 (nie było wtedy jeszcze dzisiejszej numeracji domów, tj. oddzielnej dla numerów parzystych i nieparzystych). Chuliganeria zniszczyła polski napis, który wkrótce znikł zupełnie. Drugi i trzeci — niebawem powieszony — zginął w taki sam sposób. Okazało się potem, że wrzucano je do Brdy.
W mieście zawrzało, gdy dr Warmiński następny szyld, o dużych literach, umieścił na balkonie pierwszego piętra, gdzie mieszkał. W lokalnej gazecie niemieckiej ukazywały się liczne napastliwe artykuły. „Der erste LEKARZ in Bromberg” — brzmiał tytuł jednego z nich. Słowo „lekarz” jest w brzmieniu fonetycznym podobne do brzydkiego, ordynarnego słowa niemieckiego, co stało się przedmiotem dwuznacznych żartów ze strony dowcipnisiów niemieckich, a wiadomo, że Niemcy potrafią być niewybredni w dowcipach; m. in. używano sobie w bydgoskim kabarecie np. „Ich hab die Cholera, ist denn ein Leckarsch da?”. Nawet właściciel domu, w którym mieszkał dr Warmiński, zacięty Niemiec Erich Hecht, nie miał spokoju i musiał się bronić przed napaściami ze strony swych rodaków.
Odczuwano ogromnie brak miejsca, potrzebnego na zebrania, czy przedstawienia. Zaradził temu dr Warmiński. Zawiązał mianowicie Spółkę Budowlaną o 50-markowych udziałach, które rozkupiła nie tylko Polonia bydgoska.
W gazecie niemieckiej zawrzało. „Verrat am Deutschtum” („Zdrada niemieckości”) — tak brzmiał tytuł artykułu piętnujący owego Niemca. Nic nie pomogło. Dom Polski zaczął swą działalność i stał się siedzibą wszystkich polskich organizacji, całego życia towarzyskiego i kulturalnego Polaków. Tutaj dwie siostry, Halina i Maria Kurzyńskie, zbierały po południu dzieci polskie na zabawy i śpiewy w języku polskim.
Prowadzono też zajęcia z dziećmi polskim na tzw. salce przy kościele Św. Trójcy, gdzie też, wespół z pannami Marią i Pelagią Bizielównymi, córkami znanego lekarza i społecznika, prowadziły punkt wypożyczania książek polskich dla dzieci. Przy kościele Farnym taką samą biblioteczkę założył dr Warmiński, który bywał na wszystkich zebraniach polskich organizacji, wszędzie wnosząc dużo zapału i inicjatywy.
***
Warto dodać, że po odzyskaniu niepodległości w Domu Polskim przy ulicy Emila Warmińskiego istniała Fabryka Wyrobów Metalowych „Fema”, która produkowała części do rowerów. Weszła ona później w skład Zjednoczonych Zakładów Rowerowych „Romet”.
g11 lipca 1936 roku podczas zlotu Sokolstwa Polskiego w Bydgoszczy i z okazji 50. istnienia Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Bydgoszczy odsłonięto tablicę upamiętniającą Dom Polski i dr Emila Warmińskiego.
Na zdjęciu poniżej jest widoczna tablica, która została zniszczona przez niemieckiego okupanta w latach 1939-1945. Ludzie widoczni na zdjęciu to wycieczka, która przyjechała w 1937 roku ze Swarzędza odwiedzić bydgoskie przedsiębiorstwa.
1. Zenon Frydrychowicz (1851—1929) radca sądu okręgowego. W Bydgoszczy zamieszkał w roku 1894. Brał czynny udział w życiu narodowym i politycznym społeczeństwa polskiego w Bydgoszczy (m.in. w roku 1919 był działaczem Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej na obwód nadnotecki). Zob.: J. Podgóreczny, op. cit., s. 91.
2. Kościół Św. Trójcy zbudowano ze składek społeczeństwa polskiego w roku 1913; cmentarz nowofarny założono natomiast w roku 1906.
3. Ks. Ryszard Markwart (1868—1906) był od roku 1899 proboszczem parafii farnej w Bydgoszczy. Pełnił funkcje członka zarządu szeregu towarzystw i organizacji polskich, m.in. Towarzystwa Pomocy Naukowej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Utonął w roku 1906 w czasie wakacji nad Bałtykiem.
4. Józef Englich (1874—1924) prowadził w latach 1901—1911 kancelarię adwokacką w Bydgoszczy. Po utworzeniu niepodległego państwa polskiego pełnił funkcję ministra skarbu w rządach Swierzyńskiego i Paderewskiego, podejmując próby uregulowania waluty polskiej. Zob.: Polski Słownik Biograficzny PAU. Kraków 1947. T. 6, s. 276. Biografię opracował Z. Grot.
5. Melchior Wierzbicki (1867—1925). W Bydgoszczy mieszkał od roku 1896. Był znanym działaczem narodowym i społecznym w czasach zaboru pruskiego. Jako adwokat podejmował się obrony działaczy polskich w sądach pruskich. Zorganizował w Bydgoszczy komitet powiatowy Towarzystwa Pomocy Naukowej im. Karola Marcinkowskiego. W lipcu 1919 roku stanął na czele Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej na obwód nadnotecki. Mianowany przedstawicielem rządu polskiego, 19 stycznia 1920 roku przejął z rąk Niemców Bydgoszcz i obwód nadnotecki. Zob.: M. Wojciechowski, Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej na obwód nadnotecki w Bydgoszczy (1919—1920). „Prace Komisji Historii BTN”. T. 6, Bydgoszcz 1969, s. 121, przyp. 5 oraz s. 130.
6. Towarzystwo Pomocy Naukowej dla młodzieży Wielkiego Księstwa Poznańskiego powstało 19 IV 1841 roku w Poznaniu z inicjatywy Karola Marcinkowskiego. Od roku 1861 nosiło nazwę Towarzystwa Pomocy Naukowej im. Karola Marcinkowskiego. Celem Towarzystwa było zapewnienie pomocy materialnej dla niezamożnej i zdolnej młodzieży polskiej, wybierającej się na studia. W zbieraniu środków pieniężnych Towarzystwo opierało się na komitetach powiatowych. Stypendystą Towarzystwa był m.in. Jan Teska. Zob.: W. Jakóbczyk, Studia nad dziejami..., op. cit., t. 1, Poznań 1951, s. 77—100 i t. 3, Poznań 1967, s. 41.
7. Towarzystwo Pomocy Naukowej dla Dziewcząt utworzone zostało na wzór Towarzystwa Pomocy Naukowej im. Karola Marcinkowskiego. Dyrekcja Główna Towarzystwa miała swą siedzibę w Toruniu. Towarzystwo zajmowało się głównie pomocą w nauce zawodu, ale także pomagało materialnie zdolnym kobietom w wyższych studiach. Zob. St. Karwowski, Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego. T. 2, Poznań 1919, s. 215.
8. Polska Rada Ludowa na miasto Bydgoszcz i przedmieścia powstała 16 XI 1918 roku. Na jej czele stanął Jan Biziel. Melichor Wierzbicki został mianowany podkomisarzem Naczelnej Rady Ludowej na obwód nadnotecki w lipcu 1919 roku.
9. Janusz Wierzbicki, syn Melchiora, poległ 9 I 1919 roku w walkach pod Zbąszyniem. Był on prawdopodobnie pierwszym poległym powstańcem z Bydgoszczy. Zob.: „Dziennik Bydgoski” nr 7 z 10 I 1920 roku.
10. Michał Wojciech Hoppe (1860—1922). Współdziałał w założeniu Banku Ludowego (1902) i „Dziennika Bydgoskiego”. Był członkiem Zarządu Domu Polskiego.
11. Władysław Piórek (1859—1926). Zasiadał we władzach Kasy Chorych. Był prezesem Towarzystwa Kupców zrzeszającym polskich przedstawicieli tego zawodu. Zob. J. Podgóreczny, op. cit., s. 231.
12. Jan Biziel (1858—1934). Jako długoletni prezes miejskiego komitetu wyborczego w Bydgoszczy kierował polskimi przygotowaniami do walki wyborczej w czasie wyborów do parlamentu Rzeszy. W listopadzie 1918 roku stanął na czele Rady Ludowej na miasto Bydgoszcz i przedmieścia. Zob.: Polska Bydgoszcz 1929—1930. Bydgoszcz 1930, s. 10.
13. Emil Warmiński (1881—1909) był członkiem zarządu wielu polskich towarzystw w Bydgoszczy. Należał do współzałożycieli Spółki Budowlanej. Z jego inicjatywy zakupiono i zorganizowano Dom Polski — ośrodek życia politycznego, towarzyskiego i kulturalnego Polaków w Bydgoszczy. Od roku 1905 piastował urząd prezesa „Sokoła”. Zob.: Czterdzieści lat pracy Sokolstwa w Bydgoszczy. Bydgoszcz 1926, s. 39—40.
14. Urodzony 3 czerwca 1838 roku w Charznie, powiat Kościerzyna. Szedlin-Czarlińscy pochodzą z rodziny, opisanej w gwarze kaszubskiej przez Hieronima Jarosza Derdowskiego w poemacie "O panu Czorlińścim, co do Pucka po sece jachoł". Rodzicami Eugeniego byli Felicjan i Emilia z Rokickich.
15. Jest w Toruniu ulica nazwana jego imieniem.
16. Leon Czarliński (1835—1918) — znany działacz polityczny w zaborze pruskim. W roku 1863 mianowany został przez rząd narodowy naczelnikiem województwa chełmińskiego. Wziął udział w walkach powstańczych w Królestwie Polskim dowodząc oddziałem powstańczym. Po upadku powstania był więziony przez władze pruskie w Brodnicy i Moabicie. Od roku 1876 posłował do sejmu pruskiego, a w latach 1877—1884 do parlamentu Rzeszy. W roku 1893 wybrany został posłem do parlamentu Rzeszy z okręgu bydgoskiego, zwyciężając w wyborach — jako pierwszy i jedyny Polak — kandydata niemieckiego. W dalszych latach posłował z innych okręgów, jednak jeszcze kilkakrotnie wysuwany był jako kandydat na posła przez polski komitet wyborczy w Bydgoszczy. W pracach sejmu pruskiego i parlamentu Rzeszy brał udział do samej śmierci, broniąc zdecydowanie praw i swobód narodu polskiego. Polski Słownik Biograficzny PAU. T. 4, Kraków 1938, s. 198.
17. Oryginały znajdują się w Bibliotece Miejskiej w Bydgoszczy.
18. Towarzystwo Robotników Polsko-Katolickich powstało w Bydgoszczy w roku 1892 jako druga po Poznaniu organizacja tego typu. Organizacje te zakładane były w całej archidiecezji poznańskiej przez arcybiskupa Floriana Stablewskiego. Jednym z ich zadań było odciągnięcie robotników od ruchu socjalistycznego. Towarzystwo Robotników Polsko-Katolickich było w Bydgoszczy najliczebniejszą organizacją robotniczą. W latach 1906—1914 przeciętna liczba członków wynosiła około 1200 osób. W roku 1905 obok Towarzystwa powstał Związek Kobiet Pracujących. Zob.: St. Karwowski, op. cit., t. 3. Poznań 1931, s. 233.
19. Z inicjatywy Józefa Miloherta 8 marca 1909 roku 21 kupców bydgoskich zawiązało Towarzystwo Kupców. Poprzednikiem Towarzystwa było Koło Towarzysko-Kupieckie, założone w roku 1898. Zarząd Towarzystwa Kupców zorganizował w roku 1909 Bank Bydgoski. Zob.: L. Teska, Odwracamy kartę historii Zrzeszenia Kupców Samodzielnych w Bydgoszczy. 40-lecie Zrzeszenia Kupców Samodzielnych w Bydgoszczy. Jednodniówka jubileuszowa. Bydgoszcz 1949, s. 17—21.
20. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” powstało w Bydgoszczy 10 października 1886 roku z inicjatywy Pawła Harkiewicza. Liczyło wówczas 39 członków. Pierwszym prezesem został Hieronim Rogaliński. W roku 1908 utworzono żeńską drużynę „Sokoła”. Zob.: Czterdzieści lat pracy... op. cit., s. 25—26.
21. Strajk szkolny we Wrześni wybuchł w kwietniu 1901 roku na znak protestu przeciw zarządzeniu władz szkolnych zastępujących polski wykład religii językiem niemieckim. Strajkujące dzieci polskie zostały 20 maja 1901 roku okrutnie zbite, a rodzice 19 listopada 1901 roku zasądzeni na kary więzienia. Strajk dzieci wrzesińskich odbił się szerokim echem w całej Europie. Zob.: J. Buzek, Historia polityki narodowościowej rządu pruskiego wobec Polaków. Lwów 1909, s. 466—467.
22. „Jeszcze Polska nie zginęła’’. Pieśni patriotyczne i narodowe zebrał Fr. Barański. Lwów. (Było wiele wydań tego popularnego śpiewnika).
23. Towarzystwo Robotników — patrz przyp. 18, Polsko-Katolickie Towarzystwo Rzemieślników (założone ok. roku 1892), Towarzystwo Czeladzi Polsko-Katolickiej (założone ok. roku 1882) i „Jedność”—towarzystwa związane z parafią katolicką.
24. Towarzystwo Śpiewu „Halka” powstało 3 marca 1883 roku z kółka śpiewaczego utworzonego w roku 1880 przez członków Towarzystwa Przemysłowego w Bydgoszczy. Pierwszym prezesem „Halki” był Franciszek Witecki, pełniący tę funkcję w latach 1883—1911. Chór „Halka” istnieje w Bydgoszczy do dnia dzisiejszego. Zob.: Towarzystwo Śpiewu „Halka” w Bydgoszczy. 75 lat pracy społecznej, organizacyjnej i artystycznej. Bydgoszcz 1958, s. 9—18.
25. Dom Polski został zakupiony w roku 1906 przez Spółką Budowlaną ze składek społeczeństwa polskiego. Był on ośrodkiem polskiego życia towarzyskiego, miejscem zebrań polskich towarzystw i amatorskich występów artystycznych, ćwiczeń „Sokoła” itd. Zob.: A. Modłibowski, Wspomnienie o Domu Polskim w Bydgoszczy. „Biuletyn Wojewódzkiego Domu Kultury w Bydgoszczy”. R. 2, 1959, nr 4, s, 343—345.
26. Pierwsze Czytelnie dla Kobiet powstały w roku 1895. Bydgoska Czytelnia dla Kobiet należała do przodujących w całym zaborze pruskim. W latach 1900—1914 liczyła około 1000 członkiń. Czytelnią kierowały Wincentyna Teskowa, Leokadia Weynerowska i Melania Gońska. Zob.: L. Trzeciakowski, Walka o polskość miast Poznańskiego na przełomie XIX i XX wieku. Poznań 1964, s. 167.
27. Ustawa o stowarzyszeniach i zgromadzeniach, uchwalona 4 kwietnia 1908 roku przez parlament Rzeszy, zawierająca tzw. paragraf kagańcowy (§ 12), zabraniający odbywania otwartych zebrań prowadzonych w języku polskim w tych powiatach, w których ludność niemiecka liczyła ponad 40% ogółu mieszkańców, weszła w życie 15 maja 1908 roku. Zakaz odbywania zebrań w języku polskim obejmował m.in. Bydgoszcz. Zob.: J. Buzek, op. cit., s. 435—439.
28. Był to radca szkolny dr Karl Nemitz.
Źródła:
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz