Historia Zakładów Graficznych w Bydgoszczy jest naprawdę przebogata. W końcu w naszym mieście działały one pod różnymi nazwami przez ponad 200 lat. Skupiłem się na dwóch aspektach: na rozbudowie Zakładów w latach 1947-1951 i 1957-1962 oraz na produkcji Zakładów w latach 1945-1965. Korzystałem z publikacji pt.: „150 lat Zakładów Graficznych w Bydgoszczy na tle dziejów drukarstwa pomorskiego”, Bydgoszcz, maj 1965. Kolegium Redakcyjne: Eugeniusz Jeliński, Jan Kaługa, Mieczysław Karabasz, Edmund Lohse, Paweł Meraszyński, Sylwester Mrówczyński, Edmund Müller, Stanisław Olejniczak. Zespół Redakcyjny: Jerzy Bartnicki, Mieczysław Karabasz, Stanisław Olejniczak. Opracowanie: Jerzy Bartnicki. Produkcja Zakładów Graficznych Państwowych Zakładów Wydawnictw Szkolnych w Bydgoszczy w latach 1945-1964
Szeroki zakres produkcji Zakładów Graficznych PZWS w Bydgoszczy obejmuje podręczniki dla klas szkoły ogólnokształcącej, czasopisma przedmiotowe dla nauczycieli, poradniki metodyczne, książki pomocnicze dla nauczycieli z dziedziny pedagogiki, wychowania, psychologii, sztuki, techniki oraz barwne poglądowe tablice ścienne.
Podręczniki szkolne w pierwszych latach drukowano tylko w kolorze czarnym. Już w roku 1945 wydrukowano ponad 4,5 mln egzemplarzy książek szkolnych. W sierpniu 1946 roku na Pomorskiej Wystawie Przemysłu, Rzemiosła i Handlu, zorganizowanej z okazji 600-lecia Bydgoszczy, Zakłady PZWS otrzymały złoty medal za całokształt pracy wydawniczej.
W roku 1947 rozpoczęto druk pierwszych numerów czasopism przedmiotowych dla nauczycieli. W grudniu 1948 roku wydrukowano pierwszą ścienną 4-częściową mapę opracowaną do użytku szkolnego. Była to Fizyczna mapa Polski M. Janiszewskiego.
Jako pierwszy kolorowy podręcznik ukazał się we wrześniu 1949 roku w nowym opracowaniu Elementarz M. Falskiego z ilustracjami Gronowskiego, drukowany w 4 kolorach techniką offsetową. Wkrótce wyszły z druku dalsze kolorowe elementarze — w językach niemieckim, białoruskim, słowackim, litewskim i macedońskim. Dowodem ciągłego ulepszania produkcji podręczników kolorowych były m. in.: Rusieckiego Arytmetyka dla kl. I i II, Tułodzieckiego elementarz dla głuchoniemych Czytam i piszę, Słońskiej Pierwsza czytanka, Parnowskiego Czytanki dla kl. II, Podgórskiej Botanika dla kl. VI, oraz Ćwiczenia elementarzowe część I i II, Czytanka dla dorosłych Nowy Tor, Przyroda z geografią dla kl. III. Inne podręczniki, np. Przyroda kl. V, Historia kl. V i VI, otrzymały barwne wielostronicowe wkładki.
1.
2.
Zakłady wykonały również serię barwnych atlasików flory krajowej: roślin borów, roślin tatrzańskich, roślin wydm, roślin chronionych, albumiki ptaków, ponadto serie plansz rysunków dziecięcych.
W roku 1950 ukazały się pierwsze wielobarwne tablice ścienne formatu 70 X 100 cm. Były to tablice z dziedziny biologii, fizyki i historii.
Rok 1951 przyniósł pierwszy z podręczników dla szkół z białoruskim językiem nauczania. Dla kursów masowego nauczania wydano Pierwszą książkę do nauki języka rosyjskiego N. Modlińskiej. Książka ta wyszła w ogólnym nakładzie ponad pół miliona egzemplarzy, spełniając ważną rolę na kursach języka rosyjskiego.
7.
Od roku 1952 wydatnie zwiększyła się liczba drukowanych w bydgoskich Zakładach Graficznych PZWS podręczników do użytku Studiów Nauczycielskich oraz do bibliotek szkolnych i zakładów kształcenia nauczycieli, jak np. 2-tomowa Gramatyka opisowa języka polskiego z ćwiczeniami, Zarys teorii literatury, szereg dzieł z dziedziny metodyki nauczania fizyki, chemii, biologii i innych nauk przyrodniczych. Rozpoczęto również kilka cykli seryjnych, jak Biblioteka Matematyczna (dotychczas wydano ponad 20 tytułów), Biblioteka Historyczna, Materiały do studiów pedagogicznych, Rozrywki matematyczne i inne. Dla pedagogów i wychowawców cenne pozycje zawiera cykl Problemy współczesnego wychowania pod redakcją Bogdana Suchodolskiego, Wincentego Okonia i Wiktora Szczerby. Zakłady bydgoskie do swego dorobku zaliczyć mogą wybór pism pedagogicznych W. Spasowskiego, A. B. Dobrowolskiego, Stefanii Sempołowskiej, Roczniki Instytutu Pedagogiki, dzieła Wincentego Okonia Zarys dydaktyki, Proces nauczania, Ł. Kurdybachy, a z zakresu psychologii — dzieła M. Kreutza Metody współczesnej psychologii, W. Szewczuka Psychologia i wiele innych.
8.
Z dziedziny oświaty szczególnie interesujące pozycje stanowią Oświata w Związku Radzieckim i Postępowa myśl oświatowa w Królestwie Polskim w latach 1905-1914.
9.
W roku 1954 Centrala PZWS oraz Zakłady Graficzne PZWS w Bydgoszczy i Łodzi z okazji 10-lecia swej pracy podjęły zobowiązanie dostarczania Czytelnikom książek wykonanych wzorowo. Pierwszą tego rodzaju książką wykonaną przez Zakłady bydgoskie PZWS był H. Steinhausa Kalejdoskop matematyczny. Takim samym wykonaniem odznaczają się książki Szczepana Jeleńskiego — Lilavati i Śladami Pitagorasa, Jadwigi Danni i Adama Wachułki Tysiąc lat polskiej myśli matematycznej i szereg innych dzieł. Obfity jest również udział Zakładów w dorobku edytorskim PZWS z dziedziny historii. Znajdujemy tu sporo interesujących pozycji, m. in. A. Gardawskiego i J. Gąssowskiego Polska starożytna i wczesnośredniowieczna, W. Lewandowskiego Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają (wybór pamiętników z licznymi ilustracjami dokumentalnymi). Wspomnienia z lat 1904—1907 Z rewolucyjnych dni, Michała Brona Wojna hiszpańska 1936—1939 w dokumentach i publikacjach, Zbiór artykułów Z najnowszych dziejów Polski 1939-1947 i inne.
11.
O szerokim wachlarzu tematycznym dzieł drukowanych przez bydgoskie Zakłady Graficzne PZWS świadczyć mogą takie tytuły, jak E. Białoborskiego Rakieta międzyplanetarna, B. Augustowskiego Lądy i Oceany, J. Machowskiego Zdobywcy Białego Lądu (historia wypraw i odkryć antarktycznych).
Oddzielną pozycję stanowią czasopisma przedmiotowe dla nauczycieli, takie jak: Matematyka, Fizyka w Szkole, Życie Szkoły, Język Rosyjski, Języki obce w Szkole, Geografia w Szkole. Pożyteczną rolę spełnia drukowany w zakładach bydgoskich już siódmy rok z rzędu ilustrowany magazyn historyczny Mówią wieki — popularny miesięcznik wydawany przez PZWS przy udziale Polskiego Towarzystwa Historycznego.
12.
13.
14.
15.
16.
Dużym uznaniem cieszą się praktyczne podręczniki do nauki języków obcych, np. English for Everyone, Język rosyjski na co dzień, a także polski Poradnik gramatyczny.
17.
18.
Na zlecenie "Ars Polona" zakłady wydrukowały szereg pozycji eksportowych w językach francuskim, angielskim i niemieckim.
Najpoważniejszymi pracami akcydensowymi, wykonywanymi dla Wydawnictw Komunikacji i Łączności były Urzędowy rozkład jazdy PKP, ukazujący się dwa razy w roku w wydaniu książkowym (ponad 850 stron) oraz ścienne rozkłady jazdy. Dla Wydawnictw Komunikacji i Łączności wykonywało się również inne publikacje, z których Samochody od A do Z ukazały się już w czwartym wydaniu.
Produkcja książek szkolnych zwiększała się systematycznie z roku na rok. W 1945 roku wydrukowano 4 250 tysięcy egzemplarzy, w roku 1950 — 9 188 tysięcy, w 1955 roku — 11 147 tys., w 1960 roku — 11 704 tys., w 1963 roku 14 670 tys., w 1964 r. 16 223 tys. egzemplarzy. Zmieniał się też rodzaj wykończenia introligatorskiego. Podczas gdy w pierwszych latach z reguły spinano książki drutem i oprawiano w jednobarwną okładkę kartonową, z biegiem lat coraz więcej szyto nićmi i oprawiano w barwną i twardą okładkę, co przyczyniło się do poprawy szaty graficznej i trwałości podręczników
Książek szkolnych w oprawie twardej wykonano: w 1952 roku 50 tysięcy, w 1955 roku 624 tys., w 1960 roku 1 272 tys., w 1963 roku 4 055 tys., a w 1964 roku 4 837 tys. egzemplarzy. Na rok 1965 planuje się 5 200 tysięcy egzemplarzy w oprawie twardej. W chwili obecnej Zakłady w Bydgoszczy przodują w kraju w produkcji ilościowej książek w oprawach twardych.
Wykaz asortymentu wyprodukowanych w latach 1953—1964 książek szkolnych uwidacznia, że w ciągu 11 lat oprawa twarda, mimo że dziesięciokrotnie praco-chłonniejsza niż oprawa miękka szyta drutem, wzrosła przeszło 80-krotnie. Było to możliwe tylko dzięki dużemu zmechanizowaniu procesu opraw, dzięki postępowi technicznemu, wprowadzeniu w introligatorni produkcji potokowej oraz dzięki podniesieniu kwalifikacji pracowników. Wpłynęło to na masowość produkcji oprawnych książek, a tym samym, przy stosunkowo niewielkim wzroście zatrudnienia, na zwiększenie wydajności pracy w skali dotychczas nie notowanej.
W całej 150-letniej historii zakładów najbujniejszy ich rozwój zanotować należy w ostatnim dwudziestoleciu — w Polsce Ludowej. W tym okresie produkcja porównywalna wzrosła prawie trzynastokrotnie, podczas gdy zatrudnienie w stosunku do roku 1945 zwiększyło się do 243%.
Na podstawie stwierdzonej pracochłonności poszczególnych rodzajów opraw sprowadzono do wspólnej jednostki porównywalnej poszczególne wielkości asortymentu i gotowych wyrobów, przy czym jako średnią objętość przyjęto 12 arkuszy druku.
Już w roku 1946, pierwszym roku 3-letniego Narodowego Planu Gospodarczego zakłady, zatrudniając 530 osób, w tym 291 kobiet, wyprodukowały 5 501 tysięcy egzemplarzy porównywalnych książek i broszur, co na jednego zatrudnionego stanowiło 10 379 egzemplarzy; w roku 1949 przy 563 zatrudnionych (w tym 285 kobiet) załoga Zakładów wykonała 6 402 tys. egzemplarzy porównywalnych książek (11 371 egz. na osobę). W ostatnim roku 6-letniego Narodowego Planu Gospodarczego porównywalna produkcja w egzemplarzach książek wynosiła już 15 402 tysięcy egzemplarzy przy zatrudnieniu 587 pracowników (w tym 320 kobiet), a wydajność pracy wzrosła do 26 239 egzemplarzy na jednego pracownika.
Pierwsza pięciolatka przyniosła dalszy poważny wzrost produkcji. W roku 1960 produkcja porównywalna zamknęła się ilością 21 918 tysięcy egzemplarzy wykonanych przez 568-osobową załogę (w tym 303 kobiety), co wykazało wydajność 38 488 egzemplarzy porównywalnych na jednego pracownika. W roku 1964 załoga 752-osobowa (w tym 439 kobiet) wykonała 54 867 tysięcy egzemplarzy porównywalnych, czyli na każdego pracownika przypadało 72 951 egzemplarzy.
Wyniki te osiągnięto dzięki modernizacji wszystkich działów produkcyjnych i dostosowaniu zakładów do nowych, stale wzrastających wymogów. Zecernia wykonuje średnio rocznie 1800 arkuszy składu monotypowego o wysokim stopniu utrudnień, jak matematyczne, chemiczne, obcojęzyczne — często ze specjalnymi znakami i alfabetem niełacińskim, encyklopedyczne itp. Maszyny typograficzne płaskie wykonują rocznie 130 milionów kolorowych odbitek przeliczonych na format A1, a maszyny offsetowe osiągają 86 milionów kolorowych odbitek.
Praca odbywa się zasadniczo na dwie zmiany: współczynnik zmianowości wynosi 1,6 dla całego zakładu, a dla maszyn drukujących 2,0.
Długotrwałe zabiegi zakładów o podniesienie jakości wykończenia i szaty graficznej podręczników szkolnych dały pozytywne rezultaty pomimo takich przeszkód, jak nie standartowa jakość dostarczanego papieru, mankamenty papieru offsetowego, nierówna jakość farb i materiałów pomocniczych.
Pokonując niejednokrotnie poważne trudności, na przestrzeni lat 1945—1964 zakłady zawsze wykonywały roczne plany produkcyjne, w pierwszych latach z dość znaczną nadwyżką. Przyczyniło się do tego nie tylko wprowadzenie lepszych metod organizacyjnych, racjonalniejsze wykorzystanie rezerw produkcyjnych, nie tylko odnowienie parku maszynowego, postęp techniczny, ruch racjonalizatorski i wynalazczy. Czynnikiem w równej mierze decydującym o rezultatach zakładów był ofiarny wysiłek kierownictwa i całej załogi, którą kolektyw partyjny i związkowy potrafił we właściwy sposób ożywić duchem współzawodnictwa w wydajnej i jakościowej pracy.
U progu nowego planu 5-letniego na lata 1966—1970 stało przed Zakładami Graficznymi PZWS w Bydgoszczy poważne zadanie dostarczenia szkole nowych podręczników, opracowanych w związku z reformą szkoły podstawowej według zmienionych programów. W wykonaniu tego zadania pomogło załodze Zakładów doświadczenie zdobyte w dotychczasowej pracy.
Poniżej podręcznik do Matematyki z lat 80. XX w.
19.
